Điều nghịch lý
Cải tạo nhà ở lại gia tăng nhiều tính yếu kém
Cách đây 20 năm, đặc trưng của làng, xóm ở miền Trung Việt Nam là các cụm
nhà mái tranh, khung tre, phên tre. Hầu hết các vật liệu đều có ở địa phương
và có thể thu nhặt được. Vốn đầu tư vào nhà ở rất thấp, hầu như không đáng
kể. Đối với các gia đình có địa vị quan trọng trong xã hội, nếu có thể, nhà
của họ sẽ là nhà có khung gỗ.
Mặc dù nhiều ngôi nhà rất yếu và dễ bị bão phá huỷ, việc khắc phục không tốn kém bao nhiêu và phụ thuộc nhiều vào gia đình và sự giúp đỡ của của bà con làng xóm. Một khi ảnh hưởng của bão giảm xuống, công việc tái xây dựng ở làng được nhanh chóng triển khai.
Nhưng đến giữa thập niên 1980 thì có sự thay đổi. Các hộ gia đình bắt đầu cải thiện nhà ở. Trước hết chính là thay mái tranh bằng mái ngói xi măng hoặc ngói mốc. Cái được thay đổi này (thường là tốn nhiều tiền) được đặt trên bộ khung yếu. Ngày nay, nhiều nhà vẫn còn pha trộn các vật liệu, có cả bê tông, ngói lẫn tranh, tre trong cùng một cấu trúc nhà ở. Kết quả là ít có sức chống chỏi với bão.
Laị có những thay đổi khác trong thực tế xây dựng. Các yếu tố chịu bão thường có trong hầu hết các kiểu nhà « truyền thống » nhằm giữ chặt phần mái và làm vững cấu trúc nhà. Cùng với sự thay mới vật liệu xây dựng, kỹ thuật phòng chống bão hầu hết bị bỏ đi đối với các ngôi nhà được xây dựng bằng vật liệu « hiện đại » - kết quả là, trong khi nhiều kỹ thuật vẫn tồn tại ở cộng đồng, người dân lại không áp dụng một cách hệ thống. Điều nghịch lý là cho dù kỹ thuật đã có ở cộng đồng nhưng các hộ dân được phỏng vấn*1 đều phàn nàn rằng họ không biết làm thế nào để ngôi nhà họ vững và an toàn hơn. Có thêm 2 lý do cho điều này: I. tiết kiệm ; II. tin một cách sai lầm rằng những vật liệu này vốn có thể chống chịu được bão. Nguy cơ thiệt hại rất phức tạp bởi vì có nhiều nhà được xây dựng dần dần và thường ở trong tình trạng hoàn thành từng phần theo thời gian. Nói chung, khi gia tăng đầu tư hoàn thiện nhà thì nguy cơ mất mát càng cao.
Điển hình là, một gia đình có thu nhập hàng tháng khoản chừng từ 20 - 35 USD thường có diện tích nhà chính là 35m² (5x7 m) và mái hiên (2x7 m) - trị giá ngôi nhà khoản 750 - 1150 USD. Gia đình thường tự làm ngói xi măng và bờ lô nhưng họ sẽ mua hầu hết các vật liệu khác kể cả xi măng, thép, ngói mốc, cửa chính, cửa sổ. Mặc dù có sự hổ trợ của gia đình và bà con làng xóm, nhiều gia đình cũng phải muợn thêm tiền để trang trải chi phí xây dựng.
Nhìn chung, trong 15 năm qua, nhà ở ở nông thôn Việt Nam đã có sự đầu tư đáng kể từ gia đình. Đội ngũ nhân viên dự án DW có thể ước lượng sơ bộ thông qua ngày tháng được khắc trên nhiều ngôi nhà: hơn 70% nhà ở ở tỉnh và nông thôn miền Trung Việt Nam đã được xây mới trong giai đoạn này.
Từ xã này đến xã khác, chi phí đầu tư vào nhà ở giai đoạn này lên đến một con số đáng kể. Lấy ví dụ 10 xã ở tỉnh Thừa Thiên Huế với khoản 16 000 gia đình, nơi mà DW triển khai dự án, hơn 15 năm qua, ta có thể ước tính được vốn đầu tư cho 70% gia đình ở xã mỗi ngôi nhà trị giá 800 USD thì tổng vốn lên đến hơn 9 triệu USD. Các tài liệu điều tra ở Thừa Thiên Huế (đối với xã) cũng cho thấy rằng cho dù có sự đầu tư xây mới nhà ở, khoản 70% các ngôi nhà này được xếp vào dạng nhà “bán kiên cố” hay yếu hơn, và thế là rất yếu, dễ bị thiệt hại.
Ngày nay, khi bão xuất hiện, chi phí khắc phục thiệt hại về nhà ở khá lớn đồng thời tạo ra ảnh hưởng xấu về kinh tế và vật chất cho gia đình cũng như sự phát triển của gia đình. Thiệt hại về mái ngói (thường xuất hiện mỗi khi có bão) mất khoản 115 USD để khắc phục và hàng trăm USD để khắc phục thiệt hại toàn nhà.
Ngược lại với điều trên, qua kinh nghiệm làm việc với các hộ gia đình ở tỉnh Thừa Thiên Huế từ năm 1999, trung bình một ngôi nhà 35m2 trị giá 975 USD tối đa cần 35% (345 USD) trị giá ngôi nhà để gia cố phòng chống bão. Trị giá ngôi nhà càng lớn thì chi phí gia cố càng giảm. Kết quả là đầu tư gia cố phòng chống bão chiếm từ 15 đến 30% trên tổng giá trị của một ngôi nhà vững chắt, trường học quy mô nhỏ hay chợ.
Không có khả năng thực hiện các hoạt động phòng chống để ngăn chặn các thiệt
hại chính là tiêu phí tiền của gây thiệt hại cho tăng trưởng kinh tế, đảm
bảo ổn định cho gia đình.
*1. Op.cit. Lâm Ngọc Mai, tháng 7 – 2001; Trần Minh Châu,
tháng 6 - 2001.
*2 Không gồm nhà bếp, mái hiên và nhà phụ.
*3 DW VN – cơ sở dữ liệu về nhà ở, cải thiện và chi phí gia cố
